برای تحلیل سطح صنعت فرش دستبافت استان از مدل نیروهای پنج‌گانه پورتر استفاده‌شده است. پورتر معتقد است که هر کسب‌وکاری در مسیر خود تحت تأثیر پنج نیرو قرار می‌گیرد که برآیند این نیروها کسب‌وکار را رقابت‌پذیر می‌نماید یا از عرصه رقابت حذف می‌کند. مدل پنج نیروی پورتر چهارچوبی جامع برای تحلیل وضعیت یک‌رشته صنعتی مشخص فراهم آورده است.

این نیروها عبارت‌اند از:

• رقابت بین رقبای موجود
• تهدید تازه‌واردان
• قدرت چانه‌زنی تأمین‌کنندگان
• قدرت چانه‌زنی خریداران
• تهدید کالاهای جایگزین
• بررسی شدت رقابت بین رقبای موجود
• بررسی کالای جانشین (قدرت چانه‌زنی کالای جانشین)
• توان چانه‌زنی خریداران
• توان چانه‌زنی تأمین‌کنندگان مواد اولیه اصلی
• موانع ورود و خروج رقبا
• عملکرد دولت در سطح صنعت

شدت رقابت میان رقبای موجود

شدت رقابت بین رقبای موجود تحت تأثیر عوامل زیر است:

• تعداد واحدهای فعال در صنعت: هرچه تعداد واحدهای فعال بیشتر باشد، شدت رقابت بیشتر خواهد بود.
• رشد بازار: هرچه رشد بازار پایین‌تر باشد، شدت رقابت برای به دست آوردن سهم بازار بیشتر خواهد بود.
• هزینه‌های ثابت: هرچه هزینه‌های ثابت بالاتر باشد شدت رقابت بیشتر است.
• هزینه‌های انبارداری یا فسادپذیری محصول: هرچه محصول بیشتر فسادپذیر باشد شدت رقابت بیشتر است.
• هزینه‌های تغییر فروشندگان: هرچه هزینه تغییر فروشندگان یا به عبارتی وفاداری مشتری به نام خاصی کمتر باشد شدت رقابت بیشتر است.
• هزینه تغییر تولید: هرچه هزینه تغییر تولید بالاتر باشد، شدت رقابت بیشتر است.
• تولید تخصصی یک محصول خاص: هرچه کار واحدها روی یک حوزه یا محصولی خاص تخصصی‌تر شود، شدت رقابت کمتر می‌شود.

رقبای موجود در هنر صنعت فرش دستباف را می‌توان در سه گروه رقبای خارجی، رقبای داخلی و  تولیدکنندگان درون خوشه طبقه‌بندی نمود.

رقبای خارجی

ازجمله کشورهای رقیب ایران در این حوزه می‌توان هند، پاکستان، ترکیه ، مصر، چین، نپال و افغانستان را نام برد که به دلیل شرایط سیاسی حاکم بر جامعه و عدم صادرات مستقیم ایران به کشورهای اروپایی و آمریکایی، زمینه را برای افزایش سهم صادرات آن­ها فراهم نموده است. از آنجایی‌که آمریکا و آلمان عمده‌ترین بازارهای هدف در زمینه واردات فرش دستباف بوده و عمده صادرات کشورهای ذکر شده نیز آمریکا می‌باشد. در بازارهای خارجی به دلیل محدود بودن بازار و طبقه خاص خریداران، رقابت بسیار شدیدی بین رقبا برای جذب مشتری و بازار وجود دارد. همچنین هزینه‌های بالای انبارداری و انباشت سرمایه سبب افزایش رقابت در فروش و بازاریابی بین فعالان می‌شود.

در سال‌های اخیر به دلیل رکود اقتصادی حاکم بر کشورهای مختلف جهان که به‌صورت سونامی اقتصادی از آمریکا به سمت اروپا حرکت کرده، شدت رقابت در صنایع تجملی کاهش محسوسی یافته است؛ زیرا خریداران ترجیح می‌دهند پول خود را صرف کالاهای اصلی و ضروری نمایند.

رقبای داخلی

سبک‌های مختلفی از تولید فرش در کشور وجود دارد، به طوری که بیش از یک‌میلیون بافنده در کشور که عمدتاً در واحدهای کوچک و خانگی به تولید می‌پردازند و رقابت شدید بین آن‌ها وجود دارد. رشد بازار فرش نیز در سال‌های اخیر بخاطر بحران اقتصادی کشورهای اصلی واردکننده و تحریم‌های علیه ایران تحت تأثیر قرار گرفته، بنابراین تولیدکنندگان داخلی ناچارند جهت حفظ سهم خود از بازار و رقابت با کشورهای دارای تولید ارزان نظیر چین و هند، قیمت و درنتیجه حاشیه سود خود را کاهش دهند. همین امر موجب خروج بسیار از تولیدکنندگان از صنعت شده است. به علت قیمت بالای محصول نگهداری فرش در انبار هزینه‌بر بوده و لذا تولیدکنندگان و فروشندگان ترجیح می‌دهند به‌سرعت کالای خود را بفروشند که تا حدودی موجب تشدید رقابت بین واحدهای خرد و کوچک می‌شود. البته فرش تبریز جایگاه خود را در بازار تثبیت کرده است. همچنین خروج از صنعت فرش دستباف به دلیل استفاده از فنّاوری‌های ساده و قابلیت فروش تجهیزات هزینه بالایی ندارد و تولیدکنندگان به‌راحتی می‌توانند از این صنعت خارج‌شده و به مشاغل دیگر روی می‌آورند.

رقابت در سطح خوشه

در سطح خوشه محصولات استان‌های دیگر هم هرچند اندک ارائه می‌شود، اما علاقه مشتریان به فرش تبریز بسیار زیاد است. اکثر تولیدکنندگان خوشه استراتژی قیمت را دنبال می‌کنند و سعی در ارائه محصولاتی باقیمت پایین دارند. حق مالکیت بر طرح و قانون کپی‌رایت رعایت نمی‌شود؛ لذا چنانچه یک یا دو طرح خاص بازار مناسبی پیدا کند، به ‌سرعت کپی‌برداری و بافته می‌شود، به‌نحوی‌که بازار اشباع‌شده، طرح از مد می‌افتد.

جدول (12): عوامل اثرگذار بر شدت رقابت بین رقبای موجود

اثر کالای جانشین

منظور از کالای جانشین، محصولاتی است که در سایر صنایع و یا کسب‌وکارهای مشابه وجود دارد و محصول آن‌ها به‌جای محصول صنعت موردنظر قابل‌استفاده می‌باشد‌. کالای جانشین برای صنعت فرش دستباف می‌تواند فرش ماشینی باشد. امروزه فرش‌های ماشینی به دلیل قیمت ارزان‌تر و  تنوع بیشتر در رنگ و طرح و نقوش جایگاه زیادی پیدا نموده و تا حد بالایی توانسته سهم فرش دستبافت را در بازارهای داخلی و خارجی به خود اختصاص دهد که این خود تهدید مهمی برای این هنر صنعت محسوب می‌گردد. گرچه عموماً کیفیت دستبافته‌ها با این نوع فرش‌ها قابل قیاس نیست؛ ولی قدرت خرید مشتریان تأثیر زیادی در انتخاب آن‌ها دارد.

از سوی دیگر، مواد اولیه مصرفی در بافت فرش‌های خوشه نیز امکان جایگزینی وجود دارد. مثلاً امروزه از پشم دباغی به‌جای پشم دست ریس برای کاهش هزینه‌های تولید استفاده می‌شود که البته منجر به افت کیفیت نیز شده است. به همین صورت رنگ­های شیمیایی نیز جایگزینی برای رنگ­های گیاهی و طبیعی گذشته شده که این امر منجر به کاهش کیفیت دستبافته ها و نارضایتی مشتریان نیز شده است. چراکه در موارد بسیاری استفاده از رنگ شیمیایی منجر به کاهش کیفیت دستبافته‌ها به ‌مرور زمان در اثر شست‌وشو می‌شود. به‌صورت کلی فرش دستبافت به دلیل کیفیت و اصالت خاص خود عموماً جایگاه خود را حفظ می‌نماید و هیچ‌گاه فرش ماشینی جایگزین آن نخواهد شد. اما ضرورت توجه به حفظ و افزایش جایگاه آن به همراه حفظ و ارتقا کیفیت آن وجود دارد.

یکی دیگر از دلایل کاهش سهم از بازار فرش دستباف و به‌ویژه کاهش صادرات آن، جایگزینی سایر کف‌پوش‌ها ماند موکت، پارکت و انواع سنگ‌های طبیعی است. پیشرفت تکنولوژی تولید و توسعه کارخانه‌های پارکت، موزاییک، کاشی کف و سایر کف‌پوش‌ها از فراورده‌های پلاستیکی، کائوچویی و پتروشیمی نیز بر بازار فرش دستباف تأثیر زیادی داشته است. این در حالی است که در زمینه مزیت‌های فرش دستباف بر این کالاها هیچ‌گونه تبلیغات و بازار سازی صورت نگرفته است.

جدول (13)‌: اثر کالای جانشین بر صنعت فرش دستباف

قدرت چانه‌زنی خریداران

قدرت خریداران تأثیری است که مشتریان بر رقابت‌پذیری یک صنعت دارند. در حالات زیر قدرت چانه‌زنی خریداران افزایش می‌یابد: زمانی که تعداد خریداران کم باشد، زمانی که در حجم بالا و به‌صورت متمرکز خریداری نمایند و زمانی که دسترسی به رقبا یا کالاهای جانشین راحت باشد. با توجه به اینکه فرش دستباف کالای تجملی بوده و کالای ضروری محسوب نمی‌شود، در نتیجه خریدار خاص در سطح دنیا دارد که این امر قدرت چانه‌زنی ایشان را افزایش می‌دهد. وجود رقبای خارجی که نقش‌های کپی ایرانی را با قیمت پایین‌تر عرضه می‌کنند نیز قدرت چانه‌زنی خریداران را افزایش می‌دهد؛ هرچند که کیفیت این فرش‌ها از فرش ایرانی پایین‌تر است.

در درون خوشه تعدد واحدهای تولیدی، بالا بودن ظرفیت اسمی تولید، رقابت منفی و ناسالم و عدم همدلی میان تولیدکنندگان جهت مدیریت مشترک بازار منجر به افزایش قدرت چانه‌زنی خریداران فرش دستبافت شده است. از سوی دیگر عواملی از قبیل عدم تناسب میان کیفیت و قیمت، عدم درک درست برخی مشتریان نسبت به تشخیص کیفیت کالا نیز در این امر مؤثر است. در این هنر صنعت تولیدکنندگان بزرگ تا حدودی توانسته‌اند میزان عرضه خود را حفظ نمایند. اما در موارد بسیاری اقداماتی از قبیل افت قیمت به سبب فروش نامناسب و عدم تقاضا و یا جایگزینی مواد اولیه نامرغوب از قبیل پشم دباغی به‌جای پشم دست ریس و یا رنگ‌های شیمیایی بارنگ طبیعی منجر به افزایش قدرت چانه‌زنی خریداران شده است. که البته این اقدام در کوتاه‌مدت روند مثبتی خواهد داشت. لیکن در طی زمان و مواجهه مشتریان با افت کیفیت محصولات، منجر به گریز آن‌ها از این دستبافته ها خواهد شد.

اغلب تولیدکنندگان و بافندگان با یک یا چند خریدار مشخص ارتباط دارند و تنوعی در خریداران نیست درحالی‌که هر فروشگاه با تعداد زیادی بافنده و تولیدکننده در ارتباط است و همین امر به‌ویژه در مورد تک‌بافان، قدرت چانه‌زنی خریداران را افزایش می‌دهد. چراکه تولیدکنندگان خرد، مواد اولیه را به‌صورت اعتباری تأمین کرده و همواره مقروض هستند، همچنین در مدت بافت هم برای امرارمعاش مقروض می‌شوند؛ لذا ناچارند هرچه سریع‌تر و به هر قیمتی محصول خود را بفروشند و توان تحمل خواب سرمایه اندک خود را ندارند.

جدول (14): تحلیل توان چانه‌زنی خریداران

 توان چانه‌زنی تأمین‌کنندگان مواد اولیه

هر صنعت برای تولید محصولات خود، نیازمند مواد خام، نیروی کار، ماشین‌آلات و ابزار و دیگر منابع است. نیاز منابع تولید منجر به شکل‌گیری روابط تأمین‌کننده- تولیدکننده می‌شود. میزان قدرت یا ضعف تأمین‌کنندگان بر توان رقابت تولیدکنندگان اثر می‌گذارد. درصورتی‌که تعداد تأمین‌کنندگان کم باشد، کالاهای جایگزین کم باشد، هزینه تغییر ماده اولیه زیاد باشد، خرید اعتباری به‌جای خرید نقد صورت گیرد و سطح نیازمندی تأمین‌کننده پایین باشد، توان چانه‌زنی تأمین‌کنندگان افزایش می‌یابد و می‌توانند از این قدرت حاصله استفاده نمایند؛ مثلاً مواد خام را به قیمت بالاتری بفروشند.

به علت کوچک و خرد بودن بافندگان فرش، سرمایه در گردش این افراد بسیار کم است لذا ناچار به خرید در حجم‌های کم و به‌صورت اعتباری هستند که همین امر سبب می‌شود ماده اولیه را بسیار گران‌تر از قیمت واقعی آن خریداری نمایند. درحالی‌که تولیدکنندگان کارفرما در حجم بالایی خریداری می‌کنند که قدرت چانه‌زنی تأمین‌کننده را کم می‌کند.

جدول (15): عوامل موثر بر قدرت چانه‌زنی تامین کنندگان

تهدید تازه‌واردان (موانع ورود و خروج رقبا)

ورود آسان رقبا به یک صنعت، جذابیت آن صنعت را پایین آورده و فضای صنعت را به‌شدت رقابت‌پذیر می‌نماید. اگر یک صنعت نیاز به دانش فنی و تکنولوژی بالا داشته باشد، وفاداری مشتریان به مارک خاصی باشد، دسترسی به کانال‌های توزیع محدود باشد، دسترسی به مواد اولیه محدود باشد، نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه بالا باشد، بازار اشباع باشد و مکان فعالیت نامطلوب باشد، ورود به صنعت دشوار بوده و در شرایط معکوس ورود به صنعت آسان خواهد بود.

• موانع ورود

برای ایجاد واحد تولیدی به‌صورت مجموعه متمرکز، سرمایه زیادی موردنیاز است که تأمین آن از عهده هر کس خارج است لیکن در تولیدات به سبک سنتی/ خانگی این هزینه کم است. همچنین نیاز به مهارت و ماشین‌آلات زیادی ندارد و هر فردی با صرف هزینه‌ای اندک و آموزشی کوتاه می‌تواند وارد این کسب‌وکار شود. ورود به کسب‌وکار با سرمایه کم موجب خرید اعتباری ماده اولیه و امرار معاش به شیوه دیون و قرض در دوران تولید فرش می‌شود که کیفیت ماده اولیه و کیفیت بافت را به ‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این صنعت نیازی به اجاره مکانی مستقل نیست و افراد در داخل منازل خود به تولید می‌پردازند؛ بنابراین ورود به این کسب‌وکار به‌آسانی صورت می‌گیرد.

مدت بازگشت سرمایه اولیه در فرش بالاست، غالباً 8 ماه تا یک سال طول می‌کشد تا درآمد فروش یک فرش به بافنده بازگردد. وقتی افراد با سرمایه پایین وارد کار تولید فرش می‌شوند، پشتوانه کافی برای امرار معاش در این دوره را نداشته، لذا مجبور به شکستن قیمت‌ها شده می‌شود. در این میان افرادی که به تولید فرش‌های خاص و استثنایی با مرغوبیت و کیفیت بالا می‌پردازند، تمایزی در محصولات خود ایجاد می‌نمایند که قادر به مقابله با این رقابت منفی می‌شوند. چنین افرادی به دلیل برخورداری از سرمایه کافی از مواد اولیه مرغوب استفاده کرده، بافندگان خود را نیز به‌خوبی تأمین می‌نمایند و نظارت قوی نیز بر کار بافت ‌دارند که منجر به ارزش‌افزوده فراوان می‌شود.

بنابراین می‌توان بیان کرد که مانع خاصی برای ورود به صنعت وجود ندارد، اما در صورت ورود، امکان بقا و پایداری در این صنعت برای افرادی با سرمایه کم، دانش فنی کم، دسترسی کم به کانال‌های توزیع و بازار بسیار پایین است که منجر به ورشکستگی‌شان و در نتیجه خروج سریع از صنعت می‌شود. در واقع، سرمایه ثابت اولیه کمی مورد نیاز است، اما سرمایه در گردش بالایی برای این صنعت لازم بوده و به عنوان یکی از عوامل محدودکننده برای تازه‌واردان این صنعت است که منجر به حذف واحدهای خرد و نوپا می‌شود. لذا نمی‌توان گفت که ورود تازه‌واردان خرد تهدیدی برای صنعت است.

موانع خروج

در این صنعت رقبا دارای یک دارایی تخصصی موروثی بوده که از نسل‌های قبل انتقال‌ یافته است. این مورد در­ خوشه فرش دستباف بارز است و از ­سطح بالایی برخوردار است.

جدول (16): عوامل تأثیرگذار بر تهدید تازه‌واردان

محیط کسب‌وکار و عملکرد دولت

هر کسب‌وکاری برای اینکه بتواند عملکرد خوبی از خود نشان دهد باید در بستر مناسبی فعالیت نماید. در کشور ایران، نقش اصلی در فراهم آوردن بستر کسب‌وکاری بر عهده دولت ایران است. در چنین حالتی که سهم دولت در اقتصاد زیاد بوده و حمایت دولت از یک صنعت خاص، برقراری و وضع یا حذف قوانین و مقررات صادراتی و همچنین مشوق‌های صادراتی می‌تواند بر توان صادراتی واحدها تأثیر ویژه‌ای بگذارد.

حمایت‌های خاص و تسهیلات مالی باید به سمت فعالیت‌های صحیح هدایت شوند تا اثر مثبتی بر صنعت داشته باشند، درحالی‌که بیمه قالی‌بافان موجبات ورود هزاران نفر غیر قالی‌باف در طی دو سال به این صنعت فراهم آورد و سپس اعمال کنترل‌های بیمه باعث شده که قالی‌بافان واقعی از فهرست‌های بیمه حذف شوند. از سوی دیگر، اعطای وام‌های خرد و زودبازده به افراد برای راه‌اندازی مشاغل خانگی ضربه‌ای بر پیکر این هنر صنعت وارد آورده؛ به‌نحوی‌که افراد متعددی از این طریق وام‌های 2 تا 5 میلیونی را دریافت کرده و این وام‌ها صرف هر چیزی شده به‌ جز تولید فرش که تعدد تازه‌واردان به صنعت باهدف برخورداری از این وام‌ها تنها به رقابت منفی در صنعت افزوده است.

همچنین اعطای وام‌های کلان احداث کارگاه‌های قالی‌بافی بدون برقراری ترتیباتی در امر بیمه و هزینه‌های کارگاهی و بدون اطلاع‌رسانی به تولیدکنندگان واقعی در کنار محاسبه غلط هزینه‌های تولید- چنانچه هدف از دریافت وام از ابتدا تولید بوده منجر به برخورداری سودجویان از وام‌های کلان شده و این مبالغ سر از بازار مسکن و ساختمان درآورده‌اند.

تشکیل اتحادیه‌های متعدد فرمایشی به‌ صورت بالا به پایین بدون وجود آموزشی درزمینه رسالت و مدیریت اتحادیه و تشکل یا درک درستی از این مفاهیم، منجر به بهره‌مندی عده‌ای خاص در رأس این تشکل‌ها از منافع فراوان اطلاعات دست ‌اول و بی‌اعتمادی عظیم ذینفعان به این نام‌ها شده است.

فقدان هماهنگی، انسجام و ثبات در سیاست‌های مربوط به صنعت فرش، از دلایل دیگر ضعف این کسب‌وکار است. ناآشنایی کارشناسان بخش دولتی و حمایت‌ها و عدم‌حمایت‌های کور و بدون شناخت این افراد نیز ضربه‌های متعددی به این صنعت زده که اعطای تسهیلات فوق‌الذکر فقط یکی از این موارد است.

جدول (17): تحلیل محیط کسب‌وکار و سیاست‌های دولتی ایران